شتاب گرفتن قطار اقتصادی ایران و ازبکستان

پس از سفر رهبران تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکمنستان به تهران، این بار تنها جامانده این منطقه یعنی ازبکستان هم مسیر همگرایی بیشتر را در پیش گرفت و روز یکشنبه شوکت میرضیایف، رئیس جمهور این کشور پس از بیست سال وقفه به دعوت سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به تهران آمد. میرضیایف با رئیسی درباره موضوعات دوجانبه و تحولات منطقه‌ای گفتگو کردند.

رئیسی در این دیدار، با تاکید بر لزوم تهیه نقشه راه برای گسترش همکاری‌ها و عملی شدن تفاهمات صورت گرفته میان ایران و ازبکستان، حضور پررنگ و موفقیت‌آمیز ایران در نمایشگاه بین‌المللی صنعتی در تاشکند را نشانه عزم جدی تهران در جهت توسعه روابط اقتصادی و تجاری با این کشور عنوان کرد. رئیس جمهور همچنین، هدف‌گذاری برای دو برابر شدن مبادلات تجاری در گام اول و برنامه‌ریزی برای افزایش حجم آن به سه میلیارد دلار را به فال نیک گرفت و با اشاره به توافق دو کشور برای تجارت ترجیحی، از وزرای مربوطه دو طرف خواست طی دو هفته آینده لیستی از کالاها را برای تعرفه ترجیحی میان دو کشور را اعلام کنند.

رئیسی با بیان اینکه جمهوری اسلامی از تهدیدات ‌و تحریم‌ها برای پیشرفت فرصت ساخته است، بر آمادگی ایران جهت انتقال تجربیات در حوزه‌های مختلف علمی و اقتصادی به ازبکستان تاکید کرد.

رئیس جمهور ازبکستان نیز در این نشست، فاصله طولانی مدت ۲۰ ساله برای سفر به ایران را ناشی از عدم توجه و‌ غفلت گذشتگان برای استفاده از ظرفیت‌های متقابل دو کشور دانست و با بیان اینکه ازبکستان به تجربیات موفق ایران در مسیر پیشرفت نیاز دارد، بر علاقه‌مندی این کشور برای توسعه همکاری با جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های علمی، فناوری، حمل و نقل، زیرساخت‌های انرژی، پزشکی و کشاورزی تاکید کرد و از شرکت‌های ایرانی و فعالان بخش خصوصی ایران برای مشارکت در طرح‌های اقتصادی ازبکستان دعوت کرد.

در نشست روسای جمهور دو کشور، توافق‌نامه تجارت ترجیحی، حمل و نقل و ترانزیت، همکاری دارویی، برنامه همکاری در زمینه‌های استاندارد و بیمه، بررسی امکان ایجاد مناطق آزاد مشترک، برنامه اجرایی همکاری در حوزه فناوری و نوآوری و برنامه اجرایی همکاری در بخش کشاورزی بین مقامات ایران و ازبکستان امضا شد که دورنمای روشنی از توسعه روابط تجاری را تداعی می‌کند.

حضور میرضیایف در تهران درحالی است که رئیسی ۲۳شهریور سال گذشته برای شرکت در اجلاس سازمان همکاری شانگهای به ازبکستان سفر کرده بود که در آن زمان ۱۷ سند همکاری بین تهران و تاشکند در زمینه‌های ورزشی و فرهنگی، انرژی، کشاورزی و صنعت به امضا رسید.

تجارت تهران- تاشکند در شیب صعودی

هر چند از سوی دولت‌های سابق در ورود به بازار پررونق اسیای مرکزی سهل انگاری شده و فرصت‌های مهمی برای تهران در جهت بهره‌برداری از مزایای همکاری با این منطقه از دست رفته اما دولت سیزدهم با در اولویت قرار دادن تجارت با همسایگان در جهت جبران کردن کاستی‌های گذشته گام‌های برداشته است.

در سه دهه اخیر، ایران یکی از تامین کنندگان عمده برخی کالاهای این جمهوری‌ها بوده است. مهمترین کالاهایی که طبق اعلام گمرک ایران به ازبکستان صادر شده؛ شامل سیمان و مصالح ساختمانی، کاشی و سرامیک، تاسیسات عمرانی و ساختمانی، شوینده، محصولات پتروشیمی، انواع رنگ، محصولات کشاورزی شامل لبنیات، شیر خشک صنعتی، خرما، پسته، سیب، پرتقال، کیوی، چای و غذای آبزیان بوده است و با توافقاتی که در حوزه‌های مختلف بین تهران و تاشکند امضا شده است، روند صادرات به ازبکستان هم سرعت بیشتری خواهد گرفت.

با وجود تحرکات آمریکا برای دور نگه داشتن جمهوری‌های آسیای مرکزی از شراکت سیاسی و اقتصادی با ایران، ازبک‌ها با درک تغییر و تحولات به وجود آمده در عرصه جهانی، به نقش و جایگاه ایران در اقتصاد منطقه و جهان پی برده‌اند و لذا تلاش می‌کنند تا روابط تجاری خود را با تهران توسعه دهند.

ایران به دلیل ظرفیت‌هایی که در عرصه اقتصادی؛ انرژی، حمل و نقل و امور فنی و مهندسی دارد، می‌تواند خدمات زیادی را به ازبکها ارائه دهد.

ازبکستان پس از ترکمنستان، بزرگترین شریک تجاری ایران در آسیای مرکزی به شمار می‌رود و این تعاملات در دولت سیزدهم در شیب صعودی قرار گرفته است. به گفته غلامرضا شافعی، رئیس اتاق بازرگانی ایران، سطح روابط ایران و ازبکستان در حال توسعه است و انتظار می‌رود تا پایان ۲۰۲۳ حجم تجارت بین دو کشور از رقم ۴۰۰ میلیون دلار کنونی به یک میلیارد دلار برسد که افزایش بیش از ۱۰۰ درصدی را نشان می‌دهد. بر اساس آمارهای رسمی، تنها در سه ماهه اول سال جاری میلادی حجم تجارت بین دو طرف ۱۱۳ میلیون دلار بود.

هم اکنون در ازبکستان ۳۹۷ شرکت با سرمایه سرمایه گذاران ایرانی از جمله ۲۱۲ شرکت مشترک و ۱۸۵ شرکت با صد درصد سرمایه ایرانی فعالیت می‌کنند و سطح تعاملات در دوره ریاست جمهوری میرضیایف چند برابر رشد داشته است. بر اساس گزارشها، وظایف تعمیق همکاری‌های صنعتی بین کارآفرینان ازبکستان و ایران در حال حل و فصل است. بخش زراعتی و صنعتی، مدیریت منابع آب، تولید مصالح ساختمانی، متالورژی، ماشین سازی، صنایع سبک و پزشکی زمینه‌های اولویت دار در این حوزه می‌باشند. از سوی دیگر، ازبکستان برای توسعه اقتصاد خود به منابع نفت و گاز نیاز دارد و ایران به دلیل ظرفیتها و توانمندی‌هایی که در حوزه انرژی دارد می‌تواند بخش زیادی از نیازهای ازبکستان را تامین کند.

همچنین، اشتراکات تاریخی و فرهنگی بین ایران و ازبکستان هم برای گسترش همکاری‌های فرهنگی کمک می‌کند و در حال حاضر برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و صنایع دستی در ازبکستان که فعالان ایرانی هم به طور گسترده در آن حضور پیدا می‌کنند نشان از تقویت مناسبات در این عرصه دارد.  

 چشم امید ازبکستان به کریدورهای ایران

ازبکستان که ضعیف‌ترین اقتصاد و بزرگترین جمعیت در بین جمهوری‌های آسیای مرکزی را دارد مثل سایر کشورهای همسایه برای برون رفت از محذوریت سرزمینی دنبال مسیرهایی است تا بتواند به آبهای آزاد دسترسی داشته باشد. ازبکستان هم از تبعات جنگ اوکراین به شدت تاثیر پذیرفته است و سعی دارد از کریدور شمال- جنوب ایران بهره برده و بتواند تجارت خود با سایر مناطق جهان را توسعه دهد.

مهم ترین حوزه همکاری بین ایران و آسیای مرکزی بخش ترانزیت و حمل و نقل ریلی است که از سالها پیش در دستور کار قرار گرفته است و با توسعه کریدور شمال - جنوب، دسترسی کشورهای آسیای مرکزی محصور در خشکی به بازارهای جهانی از طریق کوتاهترین مسیر و در کوتاه ترین زمان فراهم می‌شود. کشورهای آسیای مرکزی هم که همواره دنبال فرصتی برای خلاص شدن از محدودیتهای ژئوپلتیکی بودند، پس از بحران اوکراین با جدیت بیشتری دنبال عملی کردن و توسعه کریدور شمال - جنوب خواهند بود. از اینرو، بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس و اقیانوس هند برای ازبکستان هم که به دریاهای آزاد دسترسی ندارد، از اهمیت راهبردی برخوردار است و به همین دلیل دنبال تحکیم روابط خود با ایران است.

علاوه بر روابط دوجانبه، عضویت ازبکستان و ایران در سازمان همکاری شانگهای، سازمان اکو و دیگر سازمانها، سبب شده تا دو طرف سطح روابط خود را در چارچوب ائتلافهای منطقه‌ای ارتقا دهند.

ایران و ازبکستان در مسائل منطقه‌ای نیز اهداف مشترکی دارند که دو طرف را به سمت همگرایی بیشتر سوق می دهد. دو کشور در مورد بی‌ثباتی سیاسی که از دو سال پیش در افغانستان شروع شده است به شدت نگرانند و در این مدت میزبان نشستهای منطقه‌ای برای پایان دادن به این بحران بودند. تهران و تاشکند از سرایت ناامنی‌های افغانستان به داخل مرزهای خود ابراز نگرانی کرده‌اند و سعی دارند با پدیده شوم تروریسم که منطقه را بیش از پیش تهدید می‌کند مقابله کنند.

دو طرف همچنین نسبت به مناقشات ارضی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در قره باغ هم نگرانی‌هایی مشترکی دارند. ایران با سیاست تغییرات ژئوپلتیکی در قفقاز که توسط دولت باکو دنبال می‌شود، مخالف است و ازبکستان هم به دلیل قرابت زبانی که با آذربایجان دارد نسبت به تشدید تنشها نگران است. ازبکستان بخشی از پروژه «جهان ترک» رئیس جمهور ترکیه است که از ترکیه تا آسیای مرکزی امتداد خواهد داشت و بحرانی شدن منطقه قفقاز در اجرایی شدن این طرح جاه‌طلبانه هم اخلال ایجاد خواهد کرد و لذا مقامات تهران و تاشکند بنابه مصالح و منافع خود سعی دارند تا آتش جنگ در قفقاز را خاموش کنند.      

بدون شک سفر میرضیایف به تهران، جهش بزرگی در روابط دو کشور ایجاد کرده و همکاری در عرصه‌های مختلف را تعمیق خواهد کرد و راهبرد «نگاه به شرق» دولت سیزدهم و دیدارهای متعدد مقامات ایرانی و آسیای مرکزی، دو طرف را به بازیگری فعال و تاثیرگذار در تحولات جهانی  به ویژه در مسیر ترانزیتی تبدیل خواهد کرد.